Ainmneacha Eile: Úll an madra rua,^[1] Úlla an mhadaruaidh,^[2] Súile an mhadaruaidh,^{[2, 3]} Meastuirc allta,^[4] Meas Allaidh,^[5] Lus Cholm Cille,^[3] Allas Mhuire^[3]

Béarla: Tutsan, Touch-and-heal leaf^[6]

Tréithe an Phlanda

• Sceach íseal, dhuillsilteach.
• Bláthanna móra buí air sa samhradh.
• Caora beaga ag deireadh an tsamhraidh, ag athrú ó dhearg go dubh de réir mar a aibíonn siad.

Cur Síos ar an Sceach

Is sceach íseal (níos lú ná 1m), dhuillsilteach é an meas torc allta atá éasca le haithint ó na duilleoga, na bláthanna, agus na caora uathúla atá ag an planda seo. Is dath donn nó dearg a bhíonn ar ghais na sceiche, agus bíonn dhá uillinn ar an ngas^[7] (is tréith é seo a bhíonn ar roinnt de na plandaí sa bhfine Hypericaceae).

Is cruth ubhach a bhíonn ar na duilleoga a bhíonn 5-10 cm ar fhad. Bíonn boladh uathu nuair a bhrúitear iad.^[7] Deirtear go boladh muice é agus gur uaidh seo a tháinig ainm Gaeilge an phlanda. Deirtear freisin go bhfuil boladh na nduilleog cosúil le ambergris (substaint luachmhar a thagann ón gcaisealóid, speiceas de mhíol mór).^[6] I Sasana agus sa bhFraince, mar chomhartha ádh, chuirtí duilleoga triomaithe an phlanda i mBíoblaí sa 19ú aois.^[6]

Bíonn na bláthanna buí 2 cm ar leithead i gcnuasaigh beaga ar an ngéag. Bíonn na peitil níos giorra ná na seipil, agus is díol suntais iad na staimíní fada a bhíonn ar an mbláth. Déanann feithidí na bláthanna a phailniú. Is caor beag a bhíonn mar thoradh ar an sceach – athraíonn sé ó dhearg go dubh de réir mar a aibíonn sé.^[8] Itheann éanacha na caora. Scaipeann éanacha agus uisce na síolta go forleathan.^[9]

Tá an meas torc allta coitianta ar fud na hÉireann. Fásann sé in áiteanna atá tais agus faoi scáth, amhail coillte agus fálta sceach.^[9] Feictear go minic ar thaobh bhóithríní tuaithe é. Is planda é atá saothraithe go minic freisin, agus fásann sé mar éalaitheach gairdín in áiteanna freisin.

Tá éileamh ar an meas torc allta ar fud an domhain mar phlanda ornáide i ngairdíní, agus is féidir leis droch-thionchar a bheith aige ar an timpeallacht má éalaíonn sé. Is planda ionrach é san Astráil agus sa Nua Shéalainn, go háirithe ar thalamh féaraigh mar go ndéanann sé sceacha dlúth nach mbíonn beostoc in ann a ithe.^[10]

Úsáid na Sceiche

Is iomaí úsáide a bhaintí as an meas torc allta mar luibh leighis. Is ón bhFraincis (tout–saine, a chiallaíonn leigheas ar gach rud) a thagann ainm Béarla an phlanda, tutsan, léiriú ar úsáid an phlanda mar chógas leighis. D’úsáidtí an planda mar phianmhúchán, mar phurgóid, chun sciaitíce a bhainsitiú, agus mar chóireáil ar an gcrithgalar.^[11] D’úsáidtí é freisin chun créachtaí a ghlanadh agus mar fhualbhrostach,^[12] ach ní léir go bhfuil an oiread sin fianaise gur úsáideadh sa gcaoi sin an planda sa mBreatain ná in Éirinn.^[6] Ach d’úsáidtí duilleoga triomaithe na luibhe i gContae. Chiarraí mar leigheas ar bhreoiteachtaí difriúla, chomh maith le chun an ruaig a chur ar thaibhsí agus ainsprideanna.^[3]

Cé gur ceann de luibheanna Eoin Baiste (Hypericum spp.) é an meas torc allta, is le Colm Cille nó leis an Mhaighdean Mhuire is mó a luaitear an planda. Ciallaíonn androsaemum “fuil an fhir”, agus is tagairt é de dhath sú an phlanda,^[10] sin nó do spotaí dearga na mbláthanna.^[13]

Tugtar súilíní an mhadra rua ar na bláthanna i gCorca Dhuibhne, agus púiríní (nó paidiríní) an mhadra rua ar na torthaí.^[3]

Tuilleadh Íomhánna

Tagairtí

1.  Ó Dónaill, N. and T. De Bhaldraithe, Foclóir Gaeilge-Béarla. 1992: An Gúm.

2.  Ua Maoileoin, P., Dúlra Duibhneach. 2001, Baile Átha Cliath: Coiscéim.

3.  Uí Chonchubhair, M., Flóra Chorca Dhuibhne: Aspects of the flora of Corca Dhuibhne. 1998: Oidhreacht Corca Dhuibhne.

4.  Coneys, T.D.V., Focloir guoidilge-sucs-beurlu, or, An Irish-English dictionary. 1849: Irish Society.

5.  Dinneen, P.S., An Irish-English Dictionary. 1927: Educational Company of Ireland.

6.  Vickery, R., Vickery’s Folk Flora: An AZ of the Folklore and Uses of British and Irish Plants. 2019: Hachette UK.

7.  Rose, F., et al., The wild flower key: how to identify wild flowers, trees and shrubs in Britain and Ireland. (No Title), 2006.

8.  Webb, P.A., J. Parnell, and D. Doogue, An Irish Flora. 1996, Dún Dealgan: Dundalgan Press (W.Tempest) Ltd.

9.  Stroh, P.A., et al., Plant atlas 2020: mapping changes in the distribution of the British and Irish flora. 2023: Princeton University Press.

10.  James, T. and A. Rahman, Management and control options for tutsan (Hypericum androsaemum) in hill country pastures a review. New Zealand Plant Protection, 2015. 68: p. 124-131.

11.  Sebastin, A., St John’s wort, a panacea? BMJ: British Medical Journal, 2006. 333(7560): p. 187-187.

12.  Moloney, M.F., Irish ethno-botany and the evolution of medicine in Ireland. 1919: MH Gill.

13.  Vickery, A.R., Traditional Uses and Folklore of Hypericum in the British Isles. Economic Botany, 1981. 35(3): p. 289-295.